న్యాయం ఆలస్యమైతే దానిని నిరాకరించినట్లే! ..... వనం జ్వాలా నరసింహారావు

 న్యాయం ఆలస్యమైతే దానిని నిరాకరించినట్లే!  

వనం జ్వాలా నరసింహారావు

ఆంధ్రజ్యోతి దినపత్రిక (30-09-2023)

ఇటీవలి కాలంలో పలువురు రాజకీయ, రాజకీయేతర ప్రముఖుల అరెస్టులు, వారిలో కొందరికి తక్షణమే బెయిల్ రూపంలో తాత్కాలిక, ఆ తరువాత శాశ్వత ఉపశమనం దక్కుతోంది. మరికొందరికి విశ్వప్రయత్నాలు చేసినా ఎటువంటి ఉపశమనం లభించడంలేదు. కొందరిని సుదీర్ఘకాలం ‘అండర్ ట్రయల్స్’ గా జైళ్లలో వుంచి రిమాండుల పేరుతో విచారణ చేస్తున్నారు. మరికొందరికి అకస్మాత్తుగా బెయిల్ ఇచ్చి ఏళ్ల తరబడి కేసును తేల్చకుండా వారికి స్వేచ్చ కలిగించడం చూస్తున్నాం. వీరిలో కొందరు ఏకంగా ఎన్నికల్లో పోటీచేసి ఉన్నత పదవులను అలంకరించి, తమ స్థితినే ప్రత్యర్థులకు కలిగిస్తున్నారు. ఇంకొందరు అధికారులుగా ఉన్నత పదవుల్లో పనిచేసి పదవీ విరమణ చేయడం, మరికొందరు పూర్వపు వ్యాపార లావాదేవీలలో టిరిగి చురుగ్గా పాల్గొనడం లాంటి పరిణామాలను నిశితంగా గమనిస్తున్న వారికి ఆశ్చర్యం, విస్మయం, ఆందోళన కలిగిస్తున్నాయి. భవిష్యత్తు అయోమయంగా కూడా దర్శనమిస్తున్నది.

న్యాయశాస్త్ర నియమ, నిబంధనల నేపథ్యంలో, రాజ్యాంగ ప్రకరణాలకు, సహజ న్యాయ, ధర్మ సూత్రాలకు వందకు వందశాతం అనుగుణంగానే న్యాయస్థానాల తీర్పులు ఉండి తీరాలి. అలా వుంటున్నాయా అని ప్రశ్నించుకుంటే వచ్చే జవాబు, ఒక్కొక్కరి విషయంలో, ఒక్కొక్క విధంగా వుంటున్నదనేది వచ్చే జవాబు. న్యాయం ముందు అందరూ సమానమే అని రాజ్యాంగం నొక్కివక్కాణిస్తున్నా, సామాన్యులకూ, అసామాన్యులకూ; పలుకుబడికల వారికి, లేనివారికి; ధనస్వామ్యులకు, పేదలకు; అధికారపార్టీ మద్దతు వున్నవారికి, అనధికార పార్టీ మద్దతు లేని వారికి; ఒక్కొక్క రాజకీయ నాయకులకు ఒక్కొక్క విధంగా; రకరకాలుగా న్యాయం వింతపోకడలు పోవడం, ప్రత్యేకించి ఇటీవలి కొన్ని సంవత్సరాలుగా, బహుశా అతిపెద్ద ప్రజాస్వామ్య దేశమైన ‘భారత్’ (ఇండియా) కే చెందుతుందేమో!!! వాస్తవానికి రాజ్యాంగం దృష్టిలో ‘అందరూ సమానులే’ అంటున్నప్పటికీ, కొందరు ‘ఎక్కువ సమానులు’ కొందరు ‘తక్కువ సమానులు’ అనే అర్థాన్ని స్ఫురించే విధంగా న్యాయవ్యవస్థ వున్నదా అన్న అనుమానానికి ఆస్కారం వుందనడం బహుశా అతిశయోక్తి కాదేమో!

కొందరి విషయంలో న్యాయం త్వరితగతిన పరిష్కారం కావడానికి కాని, ఉపశమనం లభించడం కానీ, ఇతరుల విషయంలో అలాంటి తరహా న్యాయమే కనీసం ఆలస్యంగా కూడా పరిష్కారం కాకపోవడం కాని,  తాత్కాలిక ఉపశమనం కూడా లభించకపోవడానికి కానీ కారణాలు, వారి సామాజిక, ఆర్ధిక స్థోమతైనా, రాజకీయ పలుకుబడైనా, లేదా వారి, వారి పక్షాన వాదించడానికి నియమించుకునే న్యాయవాది ప్రజ్ఞాపాటవాలకు, ఆయనకు ఫీజు చెల్లించుకునే స్థోమతకు సంబంధమేమైనా వున్నదేమో! విచారణ సంస్థలు, న్యాయం, న్యాయశాస్త్రం, న్యాయవాదులు, న్యాయమూర్తులు, న్యాయస్థానాలు ఒక్కొక్కరి విషయంలో, ఒక్కొక్క విధంగా వ్యవహరించడం ఈవిధంగానే నిర్విఘ్నంగా కొనసాగితే, భవిష్యత్తులో న్యాయవ్యవస్థ మీద నమ్మకం క్రమేపీ సడలుతుందేమో!!! ప్రజాస్వామ్యానికి ఇది మంచిది కాదేమో!

పౌరులందరి విషయంలో సమానంగా వుండాల్సిన నైతిక, రాజ్యాంగ బాధ్యత స్థానంలో కొందరికి వేగంగా, మరికొందరికి ఆలస్యంగా పరిష్కారం కావడాన్ని మేధావులు, రాజ్యాంగనిపుణులు, న్యాయశాశ్త్ర కోవిదులు, పదవీ విరమణ చేసిన నిష్పాక్షిక న్యాయమూర్తులు, రాజనీతిజ్ఞులు, పౌరహక్కుల రంగప్రముఖులు, విద్యావేత్తలు, అఖిలపక్ష నాయకులు, తదితరులు నిశితంగా చర్చించి ఆమోదయోగ్యమైన సూచనలు, సలహాలు చేసే సమయం ఆసన్నమైందనడంలో ఇసుమంతైన సందేహం కూడా లేనేలేదు.

నాలుగున్నర దశాబ్దాలకు పైగా వివిధ పదవుల్లో తనదైన ముద్రవేసి, శక్తిమేరకు ఉమ్మడి అంధ్రప్రదేశ్ రాష్ట్రానికి, విభజిత అంధ్రప్రదేశ్ రాష్ట్రానికి, సుదీర్ఘకాలం ప్రజాస్వామ్య బద్ధమైన ఉన్నత పదవిలో ముఖ్యమంత్రిగా సేవలందించడంతో పాటు, ప్రధాన ప్రతిపక్షనాయకుడిగా వ్యవహరించిన వ్యక్తిని, పదవిరీత్యా ఆయన తప్పుచేశాడో లేదో సరైన నిర్ధారణ కాకుండా, ఆయన వయసు, ఆరోగ్యం కూడా పరిగణలోకి తీసుకోకుండా, ఎక్కడికో పారిపోతాడన్న రీతిలో అరెస్టు చేయడం, జైలుకు సహితం పంపడం, విచారణ నిమిత్తం రిమాండుకు ఇవ్వడం, న్యాయసూత్రాలకు అనుగుణంగా వున్నాయేమో కాని, కొంత ఎబ్బెట్టుగా కనిపించడంలో మాత్రం సందేహంలేదు. న్యాయసూత్రాలకు వ్యాఖ్యానం చెప్పడం, అన్వయించు కోవడం ఎప్పుడూ ఒకేరకంగా వుండకపోవచ్చు. కాని, కనీసం ఏ స్థాయి న్యాయస్థానంలో కూడా బెయిల్ ఇవ్వకుండా వుండడం ఆశ్చర్యకరమైన, విచారకరమైన విషయం. ‘న్యాయం ఆలశ్యమైతే, న్యాయం నిరాకరించినట్లే’.  

ఒక పార్టీ అధినాయకుడు, కాలం కలిసొస్తే మరోమారు ముఖ్యమంత్రి అయ్యే అవకాశాలున్న వ్యక్తిని, ఒకవేళ కాలేకపోయినా ప్రతిపక్షనాయకునిగా వుండే వ్యక్తిని, నామమాత్రంగా అరెస్ట్ చేసి, బెయిల్ మీద విడుదల చేసి, ఎన్నిరోజులు కావాలంటే అన్నిరోజులు విచారణ చేయకూడదా? చార్జ్ షీట్ దాఖల్ చేసి కోర్టులో న్యాయ విచారణ జరపకూడదా? అనేది విశ్లేషకులకు కలిగే సందేహం. పోలీసు అధికారి అరెస్టయిన వ్యక్తికి ఆ వ్యక్తి చేసిన నేరానికి సంబంధించిన పూర్తి వివరాలను తెలియజేయడంతోపాటు, నేరం బెయిలబుల్ కావడానికి గల ప్రమాణాలకు సరిపోతుంటే వారు బెయిల్‌పై విడుదల చేయడానికి అర్హులని చెప్పి, సాధ్యమైనంతవరకు వారికి తోడ్పడడం సహజన్యాయం. ఇవన్నీ ఎంతవరకు జరుగుతున్నాయనేది సందేహాస్పదమే. ఆ వ్యక్తి అరెస్ట్ వ్యతిరేకించడం కానీ, సమర్థించడం కానీ ఈ వ్యాసం ఉద్దేశం కానేకాదు.

ఇదిలావుండగా, పాలనాపరమైన విధాన నిర్ణయాల్లో (ముఖ్య) మంత్రికి రాజ్యాంగ పరంగా ఎంత బాధ్యత ఉందో, సివిల్ సర్వెంట్లకూ అంతే బాధ్యతే ఉంటుంది. తనకు తెలిసిన సమస్త సమాచారంతోపాటు తన అనుభవాన్నంతా రంగరించి, నిజాయితీగా, నిష్పక్షపాతంగా, రాగద్వేషాలకు అతీతంగా సలహాలు ఇవ్వాలి. సంబంధిత (ముఖ్య) మంత్రికి అవసరమైన సూచనలు ఇస్తూ, పాలనాపరమైన విధాన నిర్ణయాల్లో సహకరిస్తూండాలి. అలాంటప్పుడు నిర్ణయాలకు సంబంధించిన సమాచారం అందించడానికి అధికారుల సమక్షంలో విచారణ జరపడం,  న్యాయమేమో ఆలోచనచేస్తే మంచిది.

 అరెస్టు అనేది ఎప్పుడూ తప్పనిసరి కాదని, 'అరెస్టును రొటీన్‌గా చేస్తే, అది వ్యక్తి ప్రతిష్టకు, ఆత్మగౌరవానికి ఎనలేని హాని కలిగిస్తుందని, ఆగస్ట్ 20, 2021 న ఒక కేసులో సుప్రీంకోర్టు అభిప్రాయాన్ని వెలిబుచ్చింది. ‘వ్యక్తిగత స్వేచ్ఛ అనేది మా రాజ్యాంగ ఆదేశంలో ముఖ్యమైన అంశం అని మేము గమనించవచ్చు. కస్టడీ విచారణ అవసరమైనప్పుడు లేదా అది ఘోరమైన నేరం లేదా సాక్షులను ప్రభావితం చేసే అవకాశం ఉన్న చోట లేదా నిందితులు పరారీలో ఉన్నప్పుడు దర్యాప్తు సమయంలో నిందితుడిని అరెస్టు చేసే సందర్భం ఏర్పడుతుంది. కేవలం చట్టబద్ధమైనందున అరెస్టు చేయవచ్చన్న కారణంగా అరెస్టు చేయాల్సిన అవసరం లేదు' అని న్యాయమూర్తులు సంజయ్ కిషన్ కౌల్, హృషికేష్ రాయ్‌లతో కూడిన ధర్మాసనం పేర్కొనిందప్పుడు. అలాగే జూలై 16, 2022 నాడు, జైపూర్‌లో జరిగిన 18 వ అఖిలభారత లీగల్ సర్వీస్ అథారిటీస్ సమావేశంలో అప్పటి భారత ప్రధాన న్యాయమూర్తి జస్టిస్ ఎన్‌వి రమణ ప్రసంగిస్తూ, విచక్షణారహితంగా అరెస్టులు చేయడం,  త్వరితగతిన బెయిల్ పొందడంలో ఇబ్బందులను ఎదుర్కోవడం గురించి ప్రస్తావించారు. వారి మాటల ప్రకారం, అండర్ ట్రయల్స్‌ను సుదీర్ఘంగా నిర్బంధించే ప్రక్రియకు తక్షణ శ్రద్ధ అవసరమని బోధపడుతుంది.

భారత న్యాయవ్యవస్థ నిష్పాక్షికతకు, స్వతంత్రతకు యావత్ ప్రపంచానికే ఆదర్శం. భారతదేశ ప్రధమ పౌరుడికి ఎలాంటి న్యాయమో, సామాన్య పౌరుడికి కూడా అలాంటి న్యాయమే, సమాన స్థాయిలో వుంటుంది అని చెప్పడానికి అనేక ఉదాహరణలు కూడా వున్నాయి. అయినా, ఎందుకోకాని, ఎక్కడో, ఏదో, అర్థంకాని ‘సందేహాస్పద వెలితి’ కనిపిస్తుంటుంది. జూన్ 1975 లో మకుటంలేని మహారాణి అనిపించుకున్న ప్రధాని ఇందిరాగాంధీ ఎన్నిక చెల్లదని అలహాబాద్ హైకోర్టు చారిత్రాత్మక తీర్పు ఇచ్చింది. ఆ తీర్పును సుప్రీంకోర్టు పాక్షికంగా నిలుపుచేసి, కింది న్యాయస్థానంలో ఇచ్చిన తీర్పును సమీక్షించడం జరిగింది. అలాగే మాజీ ప్రధాని పీవీ నరసింహారావుకు అక్టోబర్ 2000 లో కిందికోర్ట్ మూడేళ్లు శిక్ష విధించడం, అమలుకు స్టే ఇవ్వడం, పైకోర్టు 2002లో శిక్ష రద్దు చేసి నిర్దోషిగా విడుదల చేయడం తెలిసిందే. వీరి విషయంలో విచారణ జరిగింది కాని అరెస్టులు జరగలేదు.

గతంలో సుప్రీంకోర్టులో ఇచ్చిన తీర్పులను కొన్నేళ్ల విరామం తరువాత అదే అత్యున్నత న్యాయస్థానం తప్పుబట్టిన సందర్భాలు కూడా వున్నాయి. ఉదాహరణకు, 2011 జనవరి మొదటి వారంలో ఒక రివ్యూ పిటీషన్లో అత్యున్నత న్యాయస్థానం ఇచ్చిన తీర్పులో, పౌరుల ప్రాధమిక హక్కుల ఉల్లంఘన అరుదుగా జరిగే వీలున్నప్పటికీ, అసలే జరుగదనే నమ్మకంలేదన్న అభిప్రాయం వెలిబుచ్చింది. అప్పట్లో న్యాయస్థానం ముందుకొచ్చిన ఒక ‘హెబియస్ కార్పస్ కేసు’ లో తీర్పిచ్చిన నలుగురు న్యాయమూర్తులు, ‘ఎమర్జెన్సీ అమల్లో వున్నప్పుడు పౌరుడి జీవించే హక్కు కూడా రద్దుచేయవచ్చు’ అని ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వం తీసుకున్న నిర్ణయాన్ని సమర్థించిన విషయాన్ని జస్టిస్ ఆలం, జస్టిస్ గంగూలీలు తప్పుపట్టారు. ఆ ఇద్దరు న్యాయమూర్తులు కంచే చేనును మేసిందని, పౌరుల ప్రాధమిక హక్కులను పరిరక్షించాల్సిన అత్యున్నత న్యాయస్థానమే వాటి ఉల్లంఘనకు మార్గం సుగమం చేసిందని, మూడున్నర దశాబ్దాల విరామం తర్వాత, అదే అత్యున్నత న్యాయస్థానం అంగీకరించింది. అలాగే ఆ బెంచీ న్యాయమూర్తుల్లో ఒకరైన జస్టిస్ హెచ్ఆర్ ఖన్నా, మెజారిటీ తీర్పుతో ఏకీభవించకుండా వెలిబుచ్చిన అభిప్రాయాన్ని జస్టిస్ ఆలం, జస్టిస్ గంగూలీలు ఉన్నతంగా పేర్కొన్నారు. రాజ్యాంగం ప్రసాదించిన ప్రాధమిక హక్కులను తాత్కాలికంగానైనా రద్దు చేసే అధికారం ఎవరికీ వుండరాదనేది దీని సారాంశం. ఆయన భిన్నాభిప్రాయానికి ప్రతిఫలంగా సుప్ర్రీం కోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి అయ్యే అవకాశం పోయింది ఖన్నాకు.

భారత రాజ్యాంగం దేశానికి అత్యున్నతమైన చట్టం. దానిముందర అందరూ సమానులే. అంటే పౌరులందరూ సమానులే అయినప్పుడు, కొందరి విషయంలో న్యాయం త్వరితగతిన, మరికొందరి విషయంలో, కొన్ని కేసుల విషయంలో ఆలస్యంగా ఎందుకు అమలు కావాలి? ఒకవైపు వందల, వేల కేసులు వివిధ న్యాయస్థానాలలో ఏళ్ల తరబడి పెండింగులో వున్నాయని చెప్తూనే, కొందరి కేసులు, కింది నుండి పైన్యాయస్థానాల దాకా పిటీషన్ దాఖల్ చేసిన నిమిషాలలో, గంటలలో, రోజుల్లో, తాత్కాలిక స్టే పేరుమీదో, మధ్యంతర ఉత్తర్వుల పేరుమీదో, కింది న్యాయస్థానం ఉత్తర్వులను తాత్కాలికంగా కొట్టివేయడం అనే పేరుమీదో, బెయిల్ ఇవ్వడమో, లేదా ఇంకేదన్నా ‘రిలీఫ్’ పేరుమీదో ఉపశమనం కలిగించడమో జగమెరిగిన సత్యం. ఇక మరికొందరు ఏ న్యాయస్థానానికి వెళ్లినా ఎందుకోకాని చుక్కెదురే! రిమాండుల మీద రిమాండులే!

కొందరు ఏళ్ల తరబడి, లేదా, నెలల తరబడి జైలులో వుండి, వారితోపాటు సహచరులను వుంచుకుని, రాజభోగాలు అనుభవించి, బెయిల్ మీద బయటకొచ్చి, ఏళ్ల తరబడి కేసులు తేలకుండా వుండడం ఆశ్చర్యకరమైన విషయమే! కొందరికి, కోరుకోగానే చట్టం ఇచ్చిన అవకాశాలైన తక్షణ బెయిల్, యాంటిసిపేటెడ్ బెయిల్, లంచ్ మోషన్, క్యాష్ మోషన్, హౌజ్ మోషన్, హెబియస్ కార్పస్ పిటీషన్ లాంటివి వెంటనే రిలీఫ్ ఇస్తాయి. మరికొందరికి ఆ రిలీఫ్ వుండదు. ఎవరెవరికి ఇలాంటివి ఏవిధంగా ఉపయోగపడుతాయో సామాన్యుడికి, తెలిసే రోజు రావాలి. కొందరిని ఏళ్ల తరబడి ‘అండర్ ట్రయల్స్’ గా జైళ్లలో ఉంచడంలో హేతుబద్ధత, న్యాయబద్ధత ఏమిటి? సుదీర్ఘకాలం అలా వున్నతరువాత వారు నిర్దోషిగా తేలితే అలా వున్న వ్యక్తికి జరిగిన నష్టానికి పరిహారం ఏమిటి? ఎందుకు ఇలాంటి కేసులను తక్షణం పరిష్కరించ కూడదు?

Active Politics and Social Work are Symbiotic : Vanam Jwala Narasimha Rao

 Active Politics and Social Work are Symbiotic

Vanam Jwala Narasimha Rao

Telangana Today (27-09-2023)

In two recent letters addressed to Telangana Chief Minister K Chandrashekhar Rao and State Chief Secretary A Santhi Kumari, Governor Tamilisai Soundararajan, as predicted by some political analysts, rejected to clear names of young Dr Dasoju Sravan and Kurra Satyanarayana for nomination to State Legislative Council in Governor’s Quota.

Sravan, is a multifaceted Socio-Political Activist, who in his own inimitable fashion, committed to Telangana’s Transformation, since the days of second phase of separate statehood movement and also known for his Visionary Professional Development, Academics, Corporate Human Resource Innovations, Mentoring skills, Writing proficiency, Filmmaking, Acting, Media Analysis and Advocacy for Voiceless. Equally competent and eligible is another candidate, Kurra Satyanarayana.

Constitutional Provisions

Governor rejected their nominations despite State Cabinet decision, which normally is binding on Governor, citing couple of Constitutional Provisions. These include, among others, the nominees’ ‘Active Participation in Politics,’ corporate and academic sectors only, but did not include any special achievements in literature, arts, science, cooperative movement, and social service, which makes them ineligible. Governor also mentioned about absence of proper documentation in support of proof of fulfilment of constitutional criteria. And hence, it would be inappropriate for her to consider and nominate them as Members of the Legislative Council.

The Governor further made a mention that there are ‘several eminent non-politically affiliated people recognized in the State fulfilling the requisites prescribed under Article 171(5) of the Constitution,’ probably hinting at considering choosing from among them!!! It may be true that for any position, there would be several eligible aspirants, but accommodating all in one go is not possible, until their turn comes. Governor’s decision is seen in intellectual and political circles as, ‘Stirring up yet another political controversy ahead of the Assembly Elections.’

Pertinent Questions

There were strong protests from BRS leadership against the decision of Governor, and from BJP leadership in defense of Governor’s decision. These lead to several pertinent questions and ponderable valid issues, arising out of this development.

The first and foremost ponderable is, in democratic polity, can there be even a remote prospect to delink Politics with other professions, be it social work, academic engagement, legal, medical, engineering, agricultural professions etc. not to speak of several other small and big trades? There are many in this country and abroad who in and out of politics engage themselves in some of the above said professions, and some even while in politics and occupying higher positions including elected posts.

There shall not be a restriction for a ‘Political Activist,’ to carry on social, academic, professional, service etc. activities parallelly being in active politics. There shall not be a ‘Static, Orthodox and unacceptable’ interpretation to provisions quoted in Constitution that come in the way of ‘Progress’ and ‘Career Development’ of any individual, not to speak of those who belong to Backward Classes. Constitutional Provisions shall be ‘Dynamic.’ Social Work and Politics have sometimes distinct and sometimes similar roles and purposes. Both are not mutually exclusive. Social Workers may engage in ‘Advocacy and Lobbying’ to influence ‘Policy Changes.’ Politicians may work to address social issues and vice versa through legislation. The two fields often intersect when addressing complex social problems and striving for societal improvements for betterment of society.

There are Distinguished Politicians who are Excelling in Social Work in India. Nothing prevented them being in ‘Active Politics’ and also in ‘Active Social Work.’ For instance, Dr Achyuta Samanta, Lok Sabha Member from Kandhamal in Odisha State, a noted educationist, and philanthropist and founder of world-class institutions is the classic example. Besides education and tribal upliftment, healthcare, and rural development, Dr Achyuta Samanta has contributed to art, culture, literature, film, media, society, and national integration. ‘Active Politics and Active Social Work are Symbiotic’ if one understands it.

   In the ever-changing scenario of needs, desires, values, demands of the society, the Constitution of any democratic country, including that if India, cannot remain static. It should be alive, dynamic and keep on changing itself to suit to the present-day conditions, keeping the basic structure intact. Similarly, ‘Constitutional Conventions’ are rules of good political behavior and are typically rules of self-restraint, not merely ‘Exercising Powers.’ Constitution's Spirit is the Preamble, and the guiding spirit for Indian Nation and the touchstone of Basic Features of the Constitution of India.

Maintaining Relationship

Those who are occupying Constitutional Positions in India, like that of Governor, may please glance into the Genesis and Evolution of British Monarch, that can be compared with Rashtrapathi of India whose relationship with Prime Minister is akin to that of Governor and Chief Minister in the states. Constitutional provisions can be conveniently or inconveniently interpreted but conventions go a long away in maintaining relationships. It is ‘Relationship’ that is important and certainly not ‘Constitutional Provisions’ always. If once Relationship is breached, then Provisions have hardly any meaning and relevance in a democratic polity.

In this context, or even otherwise, it would be interesting if one looks at the Indian Constitution objectively, with reference to Governor’s duties, responsibilities, and powers in the ever-changing political scenario. Framers of the Constitution resolved that under Constitutional Scheme of things, the Governor was to be only a ‘Formal Constitutional Head’ with strictly limited powers in the discharge of almost all his or her functions.

The words in Article 163 that ‘there shall be Council of Ministers to advise the Governor in the exercise of his or her functions’ really means that the Governor shall act (necessarily follow) on the advice of Council of Ministers only. Governor thus emerged as a nominal, titular, constitutional head appointed by President of India, heading his or her Government.

The inference of all this is, in the backdrop of Constitutional Spirit, reconsidering of nominating, Dr Dasoju Sravan and Kurra Satyanarayana, as Members of Legislative Council, in accordance with Cabinet’s Recommendations is appropriate and legitimate. Hence, a second, fresh and favorable thought may be given by Governor in this direction.

Social work is a broad profession that intersects with several disciplines and of late more with politics. The study of Political Sociology which is an interdisciplinary field concerned with exploring how governance and society interact and influence each other at the micro to macro levels of analysis, will make one to understand better, the broad contours of relationship between ‘Active Politics and Active Social Work.’

Like Politics, which is not only a mere institution of governance but also a mechanism for achieving societal goals, Social Work too is a mechanism for achieving societal goals. Social work and Politics are practice-based professions to promote social change and development, social cohesion, empowerment, and liberation of people. Political activity of social activists takes place in the broader context of social justice as one of the core values. And hence a ‘Political Activist,’ who is also a ‘Social Activist’ is hundred percent eligible for nomination as MLC.

(Writer is Chief Public Relations Officer to the Chief Minister of Telangana)

గాంధారి, కుంతి, విదుర, సంజయుడి సహితంగా అరణ్యాలకు వెళ్లిన ధృతరాష్ట్రుడు ..... ఆస్వాదన-139 : వనం జ్వాలా నరసింహారావు

 గాంధారి, కుంతి, విదుర, సంజయుడి సహితంగా

అరణ్యాలకు వెళ్లిన ధృతరాష్ట్రుడు

ఆస్వాదన-139

వనం జ్వాలా నరసింహారావు

సూర్యదినపత్రిక (25-09-2023)

రాజ్యపాలన చేస్తున్న ధర్మరాజు, ఆయన సోదరులు ధృతరాష్ట్రుడిని వినయంగా సేవించేవారు. అతడి ఔన్నత్యానికి ఎలాంటి భంగం కలగకుండా నడుచుకొనేవారు. ప్రతిదినం స్వయంగా వెళ్లి ధృతరాష్ట్రుడిని సేవించేవారు. ధృతరాష్ట్రుడు కూడా పాండవుల మీద అంతే ప్రేమతో, వాత్సల్యంతో వుండేవాడు. కుంతి, ద్రౌపది, సుభద్ర, చిత్రాంగద, ఉలూపి కూడా గాంధారిని కొలిచేవారు. ధృతరాష్ట్రుడు గుళ్లు, చెరువులు, ఊళ్లు, అగ్రహారాలు ఏర్పరిచేవాడు. ధర్మరాజును సేవించడానికి వచ్చే సామంతరాజులు ముందు ధృతరాష్ట్రుడిని సేవించేవారు. ధృతరాష్ట్రుడికి అయిష్టమైన ఏపని కూడా చేయక పోయేవాడు ధర్మరాజు. భీముడికి మనసులో ధృతరాష్ట్రుడి మీద కోపం ఉన్నప్పటికీ అన్నగారి ఆజ్ఞానుసారం నడుచుకొనేవాడు. దుర్యోధనుడు జీవించి వున్నప్పుడు ఎలా జరిగిందో అలాగే, ధృతరాష్ట్రుడికి సార్వభౌముడిలాగా సంపదలు అనుభవించడం, ఇష్టప్రకారం దానం చేయడం సాగనిచ్చాడు ధర్మరాజు. అలాగే గాంధారికి కూడా జరిగింది.

ఆ విధంగా పదిహేను సంవత్సరాలు గడిచాయి. ఆ తరువాత ఒకనాడు ధృతరాష్ట్రుడు బంధువులందరినీ సమావేశపరిచి, ధర్మరాజును పిలిచి తన మనసులోని అభిప్రాయాన్ని తెలియచేశాడు. ముందుగా గతంలో జరిగినవాటిని గుర్తు చేసుకుని మాట్లాడాడు. ముసలితనం తన శరీరాన్ని మింగేస్తున్నదని, ఆ శరీరాన్ని శుద్ధి చేయాలంటే తపస్సు చేయాలని, అందుకు ధర్మరాజు అనుమతి కావాలని, క్షత్రియుడైనవాడు యుద్ధంలోనైనా మరణించాలి లేదా తపస్సుతోనైనా శరీరాన్ని విడిచి పెట్టాలని, కాబట్టి తపస్సు చేసుకోవడానికి తనను అడవులకు పంపమని అన్నాడు. తాను, గాంధారి నారబట్టలు కట్టుకొని అడవులకు పోయి అక్కడ మహర్షులను సేవిస్తూ, అక్కడి నుండే ధర్మరాజును దీవిస్తూ వుంటామని చెప్పాడు. ధృతరాష్ట్రుడు అలా బాధపడి కఠోరమైన అరణ్యాలలో వుండడానికి వెళ్తే తనకు రాజ్యం సుఖాన్ని ఎలా ఇస్తుందని ప్రశ్నించాడు ధర్మరాజు. ఆయన కొడుకైన యుయుత్సుడిని రాజ్యానికి రాజుగా చేస్తే తాను కూడా ధృతరాష్ట్రుడితో పాటే అడవులకు వస్తానని అన్నాడు. తనను విడిచి అరణ్యాలకు వెళ్లవద్దని ధృతరాష్ట్రుడిని ప్రాధేయపడ్డాడు ధర్మరాజు.

ఎలాగైనా సరే తపస్సు చేసుకోవడానికి తాను అడవికి పోవాల్సిందే అని పట్టుబట్టాడు ధృతరాష్ట్రుడు. ముందు భోజనం చేయమని, అడవులకు పోయే విషయం తరువాత ఆలోచిద్దామని ధర్మరాజు చెప్పిన మాటలు ఆయనకు నచ్చలేదు. తాను ఎక్కువగా మాట్లాడలేనని, అరణ్యానికి పోవడానికి తనను ఇబ్బంది పెట్టవద్దని, తపస్సు చేసుకోవడానికి ధర్మరాజు అనుమతి ఇచ్చేవరకు తాను భోజనం చేయనని ధృతరాష్ట్రుడు అంటుండగా వ్యాసమహర్షి అక్కడికి వచ్చాడు. ధృతరాష్ట్రుడు కోరినట్లే చేయమని, అతడికి పెద్దతనం వచ్చిందని, తపస్సు కోరుకోవడం తప్పుకాదని, గాంధారి కూడా తపస్సు చేసుకోవడమే కోరుకుంటున్నదని, కాబట్టి వారిని అడవులకు పోనివ్వమని ధర్మరాజుతో అన్నాడు వ్యాసమహర్షి. ఆయన మాటలకు భిన్నంగా తానేమే అనలేనని ధర్మరాజు జవాబిచ్చాడు. ధృతరాష్ట్రుడి అరణ్యగమనానికి అనుమతి ఇచ్చానని, వ్యాసుడి అనుమతి కూడా ఆయనకు లభించిందని, కాబట్టి ఇక ఆయన తన ఇష్ట ప్రకారమే అడవులకు వెళ్లవచ్చని తాను అడ్డుపడనని అన్నాడు ధర్మరాజు. ధర్మరాజు మాటలకు సంతోషించి వ్యాసుడు తపోవనానికి వెళ్లిపోయాడు.   

ధృతరాష్ట్రుడు చేయాల్సిన పనులన్నీ చేసి గాంధారి సమేతంగా భోజనం చేశాడు. ఆ తరువాత ధృతరాష్ట్రుడు ధర్మరాజుకు రాజనీతి విశేషాలు చెప్పాడు. ఎవరిని ఎలా సన్మానించాలి, ఎవరిని మంత్రులుగా చేసుకోవాలి, ఎవరిని గూఢచారులుగా చేయాలి, ఎలా రాజధానిని రక్షించాలి, ఆడవారి రక్షణ ఎలా కలిగించాలి, రహస్యాలోచన ఎలా చేయాలి, రాజు నిర్ణయాలు ఎలా బయటకు పొక్కకుండా జాగ్రత్త పడాలి, తగవులు ఎలా పరిష్కరించాలి, తప్పు చేసిన వారిని ఎలా శిక్షించాలి, దేవతార్చన-బ్రాహ్మణార్చన ఎలా చేయాలి, సంపదలను ఎలా న్యాయంగా సంపాదించాలి, ప్రభుత్వానికి అంతరాయం కలిగించేవారిని ఎలా దండించాలి, ఎలాంటివాడిని సేనాపతిగా చేయాలి, తనతప్పులను ఎలా దాచిపెట్టి ఇతరుల దోషాలను ఎలా తెలుసుకోవాలి, శత్రువులతో ఎలా అప్రమత్తంగా వుండాలి, సమాన బలం కల రాజుతో ఎందుకు సంధి చేసుకోవాలి, శత్రురాజులను ఎలా నిర్మూలించాలి, తన సైన్యాన్ని ఎలా రక్షించుకోవాలి, లోబర్చుకున్న శత్రురాజ్య ప్రజలను ఎలా చూసుకోవాలి, ధర్మబద్ధంగా భూమిని ఎలా పాలించాలి, నిత్యం పెద్దలను ఎలా సేవించాలి మొదలైన అంశాలను వివరించాడు ధృతరాష్ట్రుడు. ఆయన చెప్పిన రాజనీతులు విన్న ధర్మరాజు ఆయన ఉపదేశించిన మార్గంలో శ్రద్ధగా నడుస్తానని మాట ఇచ్చాడు.

శ్రాద్ధాది కొన్ని పుణ్యకర్మలు చేసిన తరువాత అడవులకు పోవాలని నిర్ణయించుకున్నాడు ధృతరాష్ట్రుడు. అరణ్యాలకు పోవడానికి పౌరుల అనుమతి కూడా తీసుకుంటానని ధర్మరాజుకు చెప్పాడు. వెంటనే ధర్మరాజు రాజధానిలో వున్న అర్హులైనవారిని రప్పించాడు. తనను సంతోషంగా అనుమతించి అడవులకు పంపమని పౌరులను కోరాడు ధృతరాష్ట్రుడు. అక్కడున్నవారికి ఆ మాటలు విని దుఃఖం కలిగింది. వారంతా ఒకరి ముఖం ఇంకొకరు చూసుకొని ఏమీ మాట్లాడకుండా వూరకున్నారు. చివరకు అందరి పక్షాన శంబువు అనే మాట నేర్పరి బ్రాహ్మణుడు ధృతరాష్ట్రుడితో, వ్యాసమహర్షి చెప్పినట్లు చేయమని అన్నాడు. అరణ్యాలకు పొమ్మన్నాడు. పౌరుల అభిప్రాయాన్ని శంబువు అనే బ్రాహ్మణుడి నోట విన్న ధృతరాష్ట్రుడు చాలా సంతోషించాడు.

ఆ తరువాత ధర్మరాజాదుల అంగీకారాన్ని తీసుకొని కార్తిక మాసంలో పూర్ణిమనాడు మంచి బ్రాహ్మణులను అందర్నీ పిలిపించి భీష్మాదులనుద్దేశించి ఏకాగ్రతతో శ్రాద్ధ కర్మలు చేయడం ఆరంభించాడు ధృతరాష్ట్రుడు. ధర్మారాజు దానికి కావాల్సిన బంగారం, రత్నాలు, ఆవులు మొదలైన వస్తువులను పంపాడు. వాటితో గొప్పగా తన వారందరికీ ఉత్తమలోకాలు కలిగించే శ్రాద్ధక్రియలను చేశాడు ధృతరాష్ట్రుడు. అందరూ ప్రశంసించే విధంగా పదిహేను రోజులపాటు సాటిలేని రత్నాలు, బంగారం, ఆవులు, అలంకారాలు, వస్త్రాలు, కన్నెలు, వూళ్లు మొదలైన అనేక వస్తువులను దానం చేశాడు. ధృతరాష్ట్రుడు బ్రాహ్మణులకు భూదానం కొంత చేస్తే, ధర్మరాజు అంతటితో ఆగకుండా, ఇంకా వూళ్లకు వూళ్లు ధృతరాష్ట్రుడితో దానం చేయించాడు. గ్రామాలను బ్రాహ్మణులకు దానంగా అగ్రహారాలుగా ఇచ్చాడు. ఈ విధంగా ధృతరాష్ట్రుడు భారతయుద్ధంలో మరణించిన తన బంధువులందరికీ ఉత్తమలోకాల సౌఖ్యం కలగచేసే శ్రాద్ధ కర్మలు చేసి తన కోరిక నెరవేర్చుకున్నాడు.

మర్నాడు ఉదయమే, అంటే, మార్గశీర్ష పాడ్యమి నాడు ఋత్విక్కులను కూర్చుకొని గృహం విడిచి పోవడానికి ‘ఉదవసీయం’ అనే యజ్ఞం చేశాడు. పాండవులను, మిగిలిన బంధువులను, స్నేహితులను అందరినీ పిలిచాడు. అరణ్యాలకు బయల్దేరుతున్న విషయాన్ని చెప్పాడు. గాంధారితో కలిసి నారచీరెలు, జింక చర్మాలు ధరించి అక్షతలు, గంధం, పుష్పాలతో ఇంటిని పూజించాడు. వస్తువులన్నిటినీ విడిచి పెట్టాడు. భార్య వెన్నంటి నడుస్తుండగా, యాజకులు, అగ్నులు, సమిధలు మొదలైన సాధనాలు తీసుకొని ధృతరాష్ట్రుడు మందిరం దాటి వచ్చాడు. సరిగ్గా అదే సమయంలో అక్కడికి కుంతీ ప్రభృతులు వచ్చారు. వారంతా విచారిస్తూ వెనుక వస్తుంటే ధృతరాష్ట్రుడు అరణ్యాభిముఖంగా ముందుకు వెళ్లసాగాడు. ధర్మరాజాదులు దుఃఖించారు.

కుంతి శోకిస్తూ గాంధారి చేతిని తన భుజం మీద వుంచుకొని నడుస్తున్నది. ధృతరాష్ట్రుడు గాంధారి భుజం మీద చేయి వేసి పోతున్నాడు. ధృతరాష్ట్రుడు హస్తినగర ద్వారం దాటిపోతూ తన వెంట వస్తున్న పౌరులను ఆగిపొమ్మన్నాడు. విదురుడు, సంజయుడు ఆయన వెంట పోవడానికి నిశ్చయించుకున్నారు. కుంతి కూడా ధృతరాష్ట్రుడి వెంట అడవులకు వెళ్లడానికి నిశ్చయించుకున్నది. ధర్మరాజాదులు ఆమెను వెళ్లవద్దని ఎంతగా ప్రార్థించినప్పటికీ కుంతి అంగీకరించలేదు. వెనక్కు రానన్నది. ద్రౌపదీదేవి, సుభద్ర ప్రార్థించినా వినలేదు. తనకు రాజ్యసుఖాలు అక్కరలేదని, ఉత్తమ లోకాలను పొందడమే తన కోరికని, దానికొరకు ధృతరాష్ట్రుడి తోడుగా అరణ్యాలకు పోతున్నానని, ఇక పైకాలమంతా గాంధారీ ధృతరాష్ట్రులకు సేవచేస్తూ, తపస్సుతో శరీరాన్ని కృశింపచేసుకుంటూ నియమంగా గడుపుతానని అన్నది కుంతి ధర్మరాజాదులతో. ధృతరాష్ట్రుడు నచ్చచెప్పే ప్రయత్నం చేసినా ఫలించలేదు. కుంతి నిశ్చయానికి విచారిస్తూ పాండవులు ఆమెకు పాదాభివందనం చేసి ఆగిపోయారు. ఆమెను ధృతరాష్ట్రుడికి, గాంధారికి అప్పచెప్పారు. నగరానికి వెళ్ళిపోయారు ఆ తరువాత.

ధృతరాష్ట్రుడు, గాంధారి, కుంతి, విదురుడు, సంజయుడు గంగానది ఒడ్డుకు చేరుకున్నాడు. మర్నాడు నదిని దాటి ఆవలి ఒడ్డుకు చేరారు. కురుక్షేత్రంలో ప్రవేశించారు. అక్కడ వారిని శతయూపుడు అనే రాజర్షి వచ్చి కలిశాడు. తన ఆశ్రమానికి తీసుకెళ్లాడు. ఆశ్రమ సమీపంలోనే పర్ణశాలలు ఏర్పాటు చేశారు విదురుడు, సంజయుడు. అక్కడే వుంటూ గాంధారీ, ధృతరాష్ట్రులు తీవ్రంగా తపస్సు చేసుకోసాగారు.

కవిత్రయ విరచిత

శ్రీమదాంధ్ర మహాభారతం, ఆశ్రమవాసపర్వం, ప్రథమాశ్వాసం

(తిరుమల, తిరుపతి దేవస్థానాల ప్రచురణ)

A Treasure Trove of Rich Heritage of Telangana (Telangana State Archives and Research Institute) : Vanam Jwala Narasimha Rao

 A Treasure Trove of Rich Heritage of Telangana

(Telangana State Archives and Research Institute)

Vanam Jwala Narasimha Rao

The Hans India (24-09-2023)

{Telangana State Archives and Research Institute (TSARI), Hyderabad, houses extremely invaluable and precious records in large quantum. It has a mammoth collection of 43 Million Rare and Historical Records, dating back to 1406, repositories of richest in the world, to study about Bahmani, Qutb Shahi, Adil Shahi, Mughal, Asaf Jahi Dynasties etc. depicting magnificent early history of Telangana. These documents reveal, that, the paper used is handmade strong fabric withstanding the ravages of time. There is an urgent need to digitize and preserve the archives for posterity-observation by Editor, The Hans India}

The mammoth collection of 43 Million ‘Rare and Historical Records’, dating back to 1406, Repositories of richest in the world, to study about Bahmani, Qutb Shahi, Adil Shahi, Mughal, Asaf Jahi Dynasties etc. depicting magnificent early history of Telangana, in the ‘Telangana State Archives and Research Institute (TSARI)’ is awesome and exhilarating. These are in old scripts of Classical Persian (80 percent), Urdu, and Marathi languages, related to 1406-1950, and in English related to 1950 to 1956 (Hyderabad Records) periods, besides Manuscripts and Government Orders.

Records of Abul Hasan Tana shah’s period, with Akanna and Madanna heading administration were in Persian and Telugu bilingual form. General Public, Institutions, Courts, Academicians, Historians, Scholars, Journalists etc. from India and abroad including USA, UK, France, Germany, Australia, Singapore, and West Asian Countries visit TSARI for information on Indian Medieval and Modern History with specific reference to Telangana.

The Present premises of TSARI consisting of spaciously built Repositories, Record Rooms, Publication Division, Library, Conservation Lab, Museum, Auditorium, Research Room, Film Archives Rooms, Reprography, administrative blocks etc. was constructed in 1965 on 4 acres lease Land of Osmania University. I had the Privilege to visit this Institute in Tarnaka, Hyderabad, and spend quality time with Director Dr Zareena Parveen, and her committed staff, DD (Record Officer) Mahesh Reddy, AD (PRO) Abdul Raqueeb, AD (Librarian) Sandhya Rani, AD Srikanth etc. going around the premises, to have a glimpse of records.

Process of digitalization, steered by Iran’s Ali Akbar Niroomand, Regional Director, ‘Noor International Microfilm Centre’ for Southern Indian States is in rapid progress. However, on seeing the ‘Not-So-Good’ condition in certain fields including inadequate Infrastructure Facilities of this Historical Institute, it gives an impression that, it needs rejuvenation, refinement, and scientifically advanced better care of records from further deterioration. ‘Archives,’ with such huge quantity, like ‘TSARI,’ and well known among Research Fraternity globally as widespread, everlasting, and invaluable, are rare.  

Genesis of TSARI dates back to 1724. Established as ‘Daftar-I- Diwani- Mal-O-Mulki,’ the first Daftar of Asaf Jahi period, it was converted as ‘Central Record Office’ in 1950 and as ‘State Archive’ in 1962. Status of Research Institute was conferred in 1992. It was one of the Fourteen Administrative Daftars (Offices) with a Brahmin Family of Raja Sham Raj Rai Rayan, childhood friend of Nizam and served as Prime Minister of Hyderabad, as its first custodian. It was declared as ‘Regular Record Office’ on November 29, 1896 by Nizam Mir Mahboob Ali Khan.

Eminent persons like RM Joshi, Vasant Kumar Bava, Hadi Bilgrami, Waheed Khan, Sarojini Ragini, MVS Prasad Rao, H Rajendra Prasad, Sethu Madhav Rao Pagadi, MA Nayeem, Zia Uddin Shakib and the present Director Dr Zareena Parveen (since 2009) etc. steered TSARI among several others. 

According to Dr Zareena Parveen, extensive and elaborate information on Inam lands, Jagirs, Wakf and Endowment properties (Temples, Mosques, Mutts, Churches, Gurdwaras, Dargahs, Shrines, Ashoorkhanas etc.), Samasthans, Cantonments, Monuments, Historical Buildings, Palaces, Railways, Dams, Rivers, Lakes, Villages, Forests, Agriculture, Industries, Mines, Businesses, Trading, Acts and Laws, Gazettes, Travelogues, Autobiographies, Biographies, Family, and Private collections etc. is available in TSARI. Out of 672 manuscripts, 80% are in Ornamental Persian. Remaining in Classical Urdu, English, Marathi, and Kannada. It is a treasure house of extremely invaluable and precious records in large quantum. These documents reveal, that, the paper used is handmade strong fabric withstanding the ravages of time. 

The old records in TSARI among others are in the form of important Farmans, Sanads; essays on Social, Cultural, Political, and Economic life in Telangana during medieval and modern periods; political agreements; Correspondence between kings and Governor Generals and Residents of British India, in Gold and silver sprinkled documents; Gazettes; Maps and Plans etc. Records also include Sarf-e-Khas, Estates of Paigah, Salar Jung, Raja Shiv Raj Bahaddur, Kishan Pershad, and Estates of other Nobles.

Records of centuries old are getting delicate and brittle day by day and to protect from further deterioration due to manual handling and search, Government sanctioned Rs 71.25 lakhs to TSARI for digitisation, phase wise. About 30 thousand files containing nearly 13.5 lakhs of pages have been digitalised so far. More than 17 thousand files are indexed. Government of Telangana also signed MoU with ‘Noor International Microfilm International Centre of Islamic Republic of Iran’ on September 7, 2022 for digitalization, conservation and cataloguing of old Archival Records, in the presence of Minister for Information Technology KT Rama Rao and Ambassador of Iran Dr Ali Chegini at IT Hub, Hyderabad.

From the day work started on October 3, 2022, 10 lakh pages in Persian and Urdu languages have been digitized besides repairing 1,50,000 pages and 150 book form Rare Manuscripts. Books containing Farmans were also re-bounded with durable material. Ali Akbar Niroomand said that, with newly Introduced method by centre’s Director Dr Mehdi Khaja Piri which is totally herbal, books could be preserved for more than 200 years. He also said that they are planning to organize an Exhibition of the works undertaken by them at a grand scale jointly with Telangana State Archives, coinciding project completion of one year.

Elaborating digitalization and conservation efforts, Dr Zareena Parveen, narrated some interesting facts and mentioned about extraordinary collections of TSARI. For instance, Farmans which reveal the spirit of tolerance in administration of Deccan Sultans like higher posts given to non-Muslims and honouring them with titles and grants, where endorsements in Telugu and Marathi languages were made are in TSARI. They are important from calligraphic point of view.  Farman of Firoz Shah Bahmani bearing tughra and royal seal (Tughra is calligraphic monogram, seal or signature of Sultan affixed to all official documents) relating to an Inam land is the oldest Farman available in the country is another such example.  

Mughal records mainly pertaining to reigns of Shah Jahan and Aurangzeb are much larger having link with one another like a series and running in chronological order.  None of the Indian Archives did preserve as huge a quantum of Mughal documents as in TSARI. Documents in Persian Language were written in ‘Shikista Script’ on Indian Handmade Paper. This script meaning ‘broken’ or ‘the cursive formula’ written in black indelible Indian ink, is small and difficult to read or to write or decipher. Those who have mastered this script in Persia, can only understand.

Documents bear impression of seals and its nature is mentioned on top, say as ‘Farman’ or ‘Parwancha’ (Royal orders) or ‘Nishan’ (orders by Royal family Member), Huzur, Sanad, etc. Dr Zareena says that historians described Mughal Government as a Paper Government. For Effective Utilization of Mughal Documents in TSARI for all those who desire to know history of the Mughal Deccan, publication work of these documents in English is in progress. About 42,000 documents are completed.

Various Daily News Reports give abundant information on several aspects. Asaf Jahi Records, pertaining to erstwhile Hyderabad State, huge in quantum, complete and as perfect series, and sequence, too, occupy prominent place in TSARI.

Early Asaf Jahi Period of Feudal Administration dominated by hereditary families of nobles, was replaced from 1853, by Salarjung-I’s new administrative set up. Hyderabad Secretariat Records from 1853 to 1950, which furnish historical, political, social, economic, cultural, and administrative information of erstwhile Hyderabad State, useful as source material to Research Scholars is available in TSARI.  

The Best and scientific way to protect and preserve this Historical TSARI and pass on invaluable information to generations and generations to come, is to constitute a ‘Team of Experts’ with proficiency in Persian, Urdu, Arabic, English, Library Science, Documentation and Administration for an in-depth study and make suggestions for long-lasting improvement.

(The Writer is Chief Public Relations Officer to the Chief Minister, Telangana)

అనేక ధర్మాల సమాహారం ‘సనాతన ధర్మం.’ ...... ఆత్మోపాసనతోనే మోక్షం ..... (సముద్రంలో అగాధాలకన్నా సనాతన ధర్మం ఎన్నెన్నో రెట్లు లోతైనది) : వనం జ్వాలా నరసింహారావు

 అనేక ధర్మాల సమాహారం ‘సనాతన ధర్మం.’

ఆత్మోపాసనతోనే మోక్షం

(సముద్రంలో అగాధాలకన్నా సనాతన ధర్మం ఎన్నెన్నో రెట్లు లోతైనది)

వనం జ్వాలా నరసింహారావు

ఆంధ్రప్రభ దినపత్రిక (20-09-2023)

ఆంధ్రప్రభ దినపత్రిక (21-09-2023)

అద్వితీయ గీర్వాణ భాషా గ్రంథాలుగా, సనాతన ధార్మిక ‘ధర్మ త్రివేణి' స్థావరాలుగా, భారతీయ ఆధ్యాత్మిక ఔన్నత్యాన్ని నినదించే ఋషి ప్రసాదాలుగా ప్రసిద్ధికెక్కిన శ్రీరామాయణ, భారత, భాగవతాలకు ఆలవాలమైన ధర్మభూమి, కర్మభూమి మన అఖండ భారతావని. అర్థం, అవగాహన చేసుకోగలిగితే, ఈ మూడింటిలో దర్శనమిచ్చే అనేక ధర్మాల సమాహారమే ‘సనాతన ధర్మం.’ మానవ విలువలను కాపాడేందుకు నిరంతరాన్వేషణ జరుగుతుందనడానికి వాల్మీకి రామాయణ గాధే చక్కటి ఉదాహరణ. సాక్షాత్తు మహావిష్ణువైన శ్రీరామచంద్రమూర్తి త్రేతాయుగంలో అవతరించి దుష్ట శిక్షణ, శిష్ట రక్షణ చేసి మానవ విలువలను కాపాడి, సనాతన ధర్మాన్ని భావి తరాలవారికి అందిచ్చాడనేది రామాయణ సారాంశం.

వాల్మీకి రామాయణంలో రాజధర్మం, ప్రజాధర్మం, పతిధర్మం, సతీధర్మం, భాతృధర్మం, పుత్రధర్మం, భృత్యుధర్మం, స్నేహధర్మం, న్యాయవాది ధర్మం లాంటి సర్వ విధాలైన సామాన్య, విశిష్ట సనాతన ధర్మాల గురించి వివరంగా చెప్పడం జరిగింది. పితృవాక్య పాలన, ఆశ్రిత రక్షాధర్మకార్యం, కామక్రోధాలను జయించడం, స్వధర్మ నిర్వహణ, క్షమాధర్మం, కన్యాదాన ధర్మం, రాజ్యాధికారానికి పౌరుల సమ్మతి కోరే ధర్మం, దుర్బోధ తప్పని తెలియచేసే ధర్మం, ఆడిన మాట తప్పకపోవడం అనే ధర్మం, తప్పు చేస్తే శిక్ష తప్పదని చెప్పే ధర్మం లాంటి సనాతన ధర్మం ఉదాహరణలు రామాయణంలో అనేకానేకం.

రాముడు తండ్రి ఆజ్ఞ పాలించడానికి అడవులకు పోవడానికి సిద్ధపడినప్పుడు, లక్ష్మణుడు కైకను దూషిస్తే, ధర్మం, అధర్మం, నీతి, న్యాయం లాంటి అక్షర లక్షలు చేసే విషయాలెన్నో అతడికి వివరిస్తాడు రాముడు. వాటితో పాటే ధర్మాన్ని మించిన దైవం వుందని, ఇదంతా విధి చేష్టని, కైకకు ఇంత దురాలోచన దైవ ప్రేరణ వల్లనే కలిగిందని స్పష్టం చేస్తాడు. వ్యక్తుల సంతోషానికి, సౌఖ్యానికి, వ్యసనానికి, శాంతికి, రోషానికి, లాభనష్టాలకు, జననమరణాలకు, మరెన్నో ఇతర ఫలితాలకు మూలకారణం దైవమే సుమా అని అంటాడు. మానవులు దైవాన్ని ధిక్కరించి పౌరుషాన్నే ఆశ్రయించకుండా, దైవాన్ని ఆశ్రయించి, యథాశక్తి, యథాశాస్త్రం ప్రకారం, నిష్కాములై స్వకర్మలు చేయాలని రామాయణం స్పష్టం చేసిన సనాతన ధర్మం.

పితృ దేవతలను తృప్తిపరచడం, ప్రజల మాట ఆలకించి గౌరవించడం, గురువులకు శుశ్రూష చేయడం, పెద్దలకు నమస్కారం చేయడం, విద్వాంసులను గౌరవించడం, నీతిశాస్త్రం అభ్యసించి రహస్యాలను కాపాడగల మంత్రులను పాలనలో భాగస్వాములను చేయడం, శూరుడిని, ధైర్యం వున్నవాడిని, త్రికరణశుద్ధి కలవాడిని, రాజంటే ప్రేమ వున్నవాడిని సేనానాయకుడుగా నియమించడం, సరైన అధికారులను నియమించడం, నైపుణ్యంకల వేగులను నియమించడం, వ్యవసాయం చేసేవారికి రక్షణ కలిగించడం, గోరక్షణ, వాణిజ్యం చేసేవారికి రక్షణ కలిగించడం, స్త్రీలను గౌరవించడం, రాజ్యాదికారి అనునిత్యం ప్రజలకు అందుబాటులో వుండి దర్శనం ఇవ్వడం, వ్యయం కంటే మించి ఆదాయం ప్రభుత్వానికి వుండడం, నేరం చేసినవాడిని శిక్షించడం లాంటి శ్రీరాముడు భరతుడికి బోధించిన రాజధర్మాలలో చాలావరకు ఇప్పటికీ పాటిస్తున్న సనాతన ధర్మాలే. వీటిల్లో తప్పుబట్టేవి ఏమున్నాయి?

జాబాలి శ్రీరాముడిని ప్రశ్నించే వృత్తాంతంలో, అనేక విషయాలు అవగతమౌతాయి. భగవంతుడు అవ్యాకృతాత్ముడై రూపం, నామం, క్రియ లేనివాడై కొంతకాలం వుంటాడని, ఆ తరువాత మళ్లీ సృష్టిని సంకల్పిస్తాడని, ఇది పరిణామం లేదా ఇవోల్యూషన్ అని, మొదలు జరిగేది విపరిణామం లేదా ఇన్వొల్యూషన్ అని జాబాలి ప్రశ్నల ద్వారా అర్థం చేసుకోవాలి. ఇవన్నీ చేసేవారు ఎవరు? వాటంతట అవే అయ్యాయా? ప్రకృతి జడం కాబట్టి దానంతట అది పరిణామం చెందలేదు. ఇవన్నీ చేసేవాడు భగవంతుడే! ఈ విధంగా సర్వం భగవంతుడే అని, ఇదీ మన సనాతన విజ్ఞానంలో భాగమని అర్థం చేసుకోవాలి. ‘ప్రశ్నించే హక్కు’ ఆరోజుల్లోనే వుందనడానికి జాబాలి నిదర్శనం. ఆయన వాదనను ఆసాంతం అక్కడే వుండి విన్న వశిష్టుడు, దాన్ని సమర్ధిస్తూ, జాబాలి నాస్తికుడు కాదు, ఆస్తికుడు అని అంటాడు.  

బ్రహ్మేంద్రాదులు, అష్టదిక్పాలకులు, సూర్యచంద్రులు, సప్తర్షులు, అందరూ పుట్టడం యదార్థమే. అయినా పరిణామ వాదం తప్పుకాదు. ముక్తి అనేది వ్యర్థపదం కానేకాదు. బ్రహ్మ, రుద్ర, అగ్ని, వరుణుడు లాంటి పదాలన్నీ ఆయా పదవుల పేర్లే కాని ఆ ఉపాధిలో వుండే జీవాత్మల పేర్లు కావు. కలెక్టర్, డిప్యూటీ కలెక్టర్, తహసీల్దార్ అనే పదవుల్లో వుండేవారు మళ్లీ, మళ్లీ వచ్చారంటే, అదే మనిషి వచ్చాడని అర్థం కాదు. అలాగే బ్రహ్మ, రుద్ర, అగ్ని, వరుణుడు అనే పదవుల్లో వున్నవారు పోగానే, ఆ స్థానం ఖాళీ కాగానే, మరో అర్హుడు ఆ స్థానంలో నియమించబడి, వాడి ఉద్యోగం వాడు చేస్తాడు. ఇలా వచ్చేవాడు భిన్న జీవుడేకాని ఒకరేకాడు. పరిణామ వాదానికి ప్రాణ భయం కాని, ముక్తుడికి పునర్జన్మ భయం కాని లేదు. ఒక స్థానంలో రెండు జీవులుండవు. జీవయాత్రలో పరిణామమే సరైన మార్గం. ఇదీ సనాతన ధర్మమే.

‘జీర్ణం, జీర్ణం, వాతాపి జీర్ణం’ అనే నానుడి పూర్వాపరాలలో అగస్త్యుడు మేక మాంసం తిన్న ఉదంతం, ఆ రోజుల్లో బ్రాహ్మణులు మాంసం తినేవారనడానికి ఒక ఉదాహరణ. అది అప్పటి ధర్మం కావచ్చు. చెప్పుడు మాటలతో పగ రగిలించేవారు ఎప్పుడూ వుంటారనడానికి, చివరకు అదే రామరావణ యుద్ధానికి అంకురార్పణ కావడానికి శూర్పనఖోపాఖ్యానం చక్కటి ఉదాహరణ.

సీతాపహరణం వద్దన్న మారీచుడి సలహా వినని రావణుడి గతి ఏమయిందో అనే ధర్మాన్ని ఎప్పటికీ అన్వయించుకోవచ్చు. సీతాదేవి జాడ తెలియనందున కోపంతో జగత్ సంహారానికి సిద్ధపడ్డ శ్రీరాముడిని శాంతింప చేయడానికి చిన్నవాడైన లక్ష్మణుడు ఆయన పాదాలమీద పడి నమస్కరించి, ఎన్నో ధర్మాలను, స్థూలంగా ‘మోక్షానికి ఆత్మోపాసన ఒక్కటే మార్గం’ అనే ధర్మాన్ని చెప్పాడు.

సీతాన్వేషణ సఫలం కావడానికి కబంధుడు శ్రీరాముడికి సూచించిన అద్భుతమైన కార్యాచరణ స్నేహధర్మానికి నాంది. తన పని చక్కపెట్టుకోవడానికి అన్యుల సహాయం తీసుకోవాలని, ఆయన స్థితిలాంటి స్థితిలో ఉన్నవాడితోనే స్నేహం చేసుకోవాలని, స్నేహధర్మాన్ని, యుద్ధ ధర్మాన్ని వివరిస్తూ, సుగ్రీవుడి సహాయం తీసుకోమంటాడు. ఎలాంటివారికైనా కాలాన్ని దాటడం సాధ్యం కాదుకదా అనే ధోరణిలో కబంధుడు చేసిన చక్కటి నీతి బోధ సదా ఆచరణీయం. జ్ఞానాధికుడైన గృహస్థుడికి సన్న్యాసి సహితం నమస్కరించాలి అనేదే ధర్మమని తెలియచేసే విధంగా, (సన్న్యాసి వేషంలో వున్న) హనుమంతుడు తన మొదటి కలయికలో శ్రీరాముడికి నమస్కారం చేస్తాడు. వేదం తెల్సినవాడు, విష్ణుభక్తుడు, మాత్సర్యం లేనివాడు, విష్ణుమంత్రం మీద భక్తికలిగి, దాని అర్థం ఇతరులకు చెప్పగలిగిన వాడు, బాహ్యాభ్యంతరాలలో నిర్మలమైన వాడు, గురుభక్తి కలవాడు, పురాణాల జ్ఞానం కలవాడినే ‘ఆచార్యడు’ అంటారని, ఆచార్య ధర్మాలను రాముడు లక్ష్మణుడికి వివరిస్తాడు.

స్నేహ ధర్మమంటే పరస్పరం ఉపకారం చేసుకోవాలని, సుఖ దుఃఖాలు పంచుకోవాలని రామ సుగ్రీవుల కలయికలో అర్థమవుతుంది. వాలిని చంపడం ధర్మమా? అధర్మమా? అనే అనుమాన నివృత్తి కోసం చనిపోయే చివరి క్షణాల్లో తనను దూషించిన వాలితో ‘ధర్మార్థ గుణ సహితం’గా శ్రీరాముడు చెప్పిన మాటలు విలువైనవి. ధర్మం ఏవిధంగా ఆచరిస్తే పురుషార్థమవుతుందో, పురుషార్థం కాదో, అర్థం, కామం ధర్మంతో కూడి వుండేట్లు చేయాల్నా? వద్దా? అనే విషయం వాలి ఆలోచించలేదని, ప్రామాణికమైన శిష్టాచారం ఎలా వుందో ఆలోచించలేదని, ధర్మశాస్త్రం తెలుసుకోక పోవడం ఆయన తప్పని, తెలిసినవారిని ఎందుకు అడగలేదని ప్రశ్నించాడు రాముడు. ధర్మాన్ని వదిలి అధర్మమైన కామాన్నే స్వీకరించి వాలి రాజధర్మాన్ని తప్పాడని, సజ్జనులు శ్లాఘించే ‘సనాతన ధర్మాన్ని’ వదిలి తమ్ముడు బతికుండగా కోడలి లాంటి అతడి భార్యను, చెరిచిన కారణాన వాలిని చంపాల్సి వచ్చిందని, క్షత్రియుడుగా పుట్టిన తనకు సనాతన ధర్మాన్ని ‘క్షతమ్’ (చెడి పోకుండా) కాకుండా రక్షించే బాధ్యత వున్నదని, ధర్మరక్షణ తనకు పుట్టుకతో వచ్చిన అధికారమని, వాలికి అనేక రకాలుగా ధర్మ శాస్త్ర వాక్యాలను చెప్పాడు శ్రీరాముడు.

లంకకు పోతూ హనుమంతుడు, అణకువతో విద్యా గురువైనందున సూర్యుడికి, రాక్షసులతో యుద్ధానికి పోతున్నాడు కాబట్టి రాక్షస విరోధి ఇంద్రుడికి, బలం, వేగం కలగాలని తండ్రి వాయుదేవుడికి, బ్రహ్మాస్త్రాల బాధ కలగకుండా వుండాలని బ్రహ్మదేవుడికి ప్రార్థనా పూర్వకంగా నమస్కరిస్తాడు. ఇలాంటి సనాతన ధర్మం ఎవరెవరికి కార్యారంభంలో నమస్కరించాలో తెలియచేస్తుంది. లంక చేరిన హనుమంతుడు రాక్షస సంచారం లేని ప్రదేశం ద్వారా లంకా ప్రవేశం చేశాడు. శతృ స్థానాలలోకి దొడ్డిదారి (అద్వారం) నుండే ప్రవేశించాలన్నది రాజనీతి. శత్రు దేశంలోకి ప్రవేశించేటప్పుడు ఎడమకాలు ముందుంచాలి కాబట్టి హనుమంతుడు ఆ పద్ధతినే అనుసరిస్తాడు.

హనుమంతుడు లంకా దహనం చేసి వెళ్లిన తరువాత, మంత్రులతో సమాలోచన చేసినప్పుడు అంతా యుద్ధం చేయమని రావణుడికి సలహా ఇచ్చారు. విభీషణుడు అన్నకు రాజనీతి, యుద్ధ ధర్మం  బోధించాడు, కార్యసాధనకు సామ, దాన, భేద అనే మూడు ఉపాయాలున్నాయని, వీటితో సాధించలేకపోతే దండమనే నాలుగో ఉపాయం అవలంభించాలని, మొదటి మూడు ఉపాయాలను ప్రయత్నించకుండా యుద్ధానికి దిగడం శాస్త్రవిరుద్ధమని, తన్ను తాను రాముడు రక్షించుకొంటే తప్పేంటని, అన్యాయం ఎవరిదని, కలహానికి కాలు దువ్వినవారెవ్వరని, సీతాదేవి ఇక్కడ లేకుంటే హనుమంతుడు ఇక్కడికి వచ్చేవాడా అని, సీతాదేవిని శ్రీరాముడికి అర్పించడం గౌరవకరమని, అదే ధర్మమని అంటాడు. రావణుడు నిరాకరించడంతో, గౌరవంలేని చోట వుండరాదనే ధర్మాన్ని చెప్పేదే విభీషణుడు రాముడిని ఆశ్రయించడం. శరణు అన్నవాడిని చేరతీయడం అనే ధర్మాన్ని తెలియచేసేదే రాముడు అంగీకరించడం. లంకకు పోవడానికి సముద్ర మార్గం కొరకు ఉపాయం చెప్పని సముద్రుడిమీద కోపంతో బాణం వేయడానికి రాముడు సిద్ధపద్దప్పుడు, స్వభావ విరుద్ధంగా ప్రవర్తించడం సరైన పని కాదని చెప్పే ధర్మం సముద్రిడి స్పందన ద్వారా అర్థం చేసుకోవచ్చు.

రామరావణ యుద్ధానికి పూర్వరంగంలో రావణుడి ఆజ్ఞానుసారం వేగులైన శుకసారణులు రాముడి సైన్యం బలాన్ని అంచనా వేయడానికి రహస్యంగా పోవడమంటే అది యుద్ధ ధర్మంగా భావించాలి. రామచంద్రమూర్తి శత్రువులను జయించడానికి తన సేనను విభజించిన పధ్ధతి, చివరి క్షణంలో అంగద రాయబారం కూడా యుద్ధ ధర్మమే. రావణుడు మొదటిసారి యుద్ధానికి వచ్చినప్పుడు, ఓటమి అంచున వుండగా, విల్లుచేతిలో లేని శత్రువును రాముడు చంపడని భావించి నేలమీద తన విల్లుని విడిచాడు. వెంటనే యుద్ధ ధర్మాన్ని అనుసరించి రాముడు రావణుడిని చంపకుండా, కిరీటాన్ని నేలపడగొట్టి, లంకకు పొమ్మని అనుజ్ఞ ఇచ్చాడు. రెండోసారి వచ్చినప్పుడు రాముడు బ్రహ్మాస్త్రాన్ని రావణుడిమీద వేసి చంపాడు. రావణుడికి అంత్యక్రియలు చేయడానికి సందేహిస్తున్న విభీషణుడితో రాముడు, చచ్చినవాడి మీద పగ అనేది లేదని, రావణుడు ధర్మయుద్ధంలో న్యాయరీతిన చనిపోయిన వీరుడు, శూరుడు, తేజస్వి అని, సంస్కారం చేయకపోతే ప్రేతత్వం పోదనే సనాతన ధర్మాన్ని వివరిస్తాడు. ఇన్ని ధర్మాల సమాహారమే రామాయణ ధర్మం. సనాతన ధర్మం.

ఇవి కొన్ని ఉదాహరణలు మాత్రమే. ఆచరించాలని అనుకుంటే ఇలాంటివి శ్రీరామాయణంలో మరెన్నో వున్నాయి. నారద మహర్షి వాల్మీకికి రామాయణాన్ని ఉపదేశించినప్పుడు ముందు భూతకాలం చెప్పి, తరువాత భవిష్యత్కాలం చెప్పాడు, రామాయణమే ఆదికావ్యం, వేదంలాగా స్వతఃప్రమాణం. దానిలోని విషయాలను ఋజువు చేయడానికి ఇతర ప్రమాణాలు లేవు. వేదార్థం ఇందులో విస్తరించి చెప్పడం జరిగింది. సనాతన ధర్మం తెలుసుకోవాలంటే శ్రీరామాయణం చదవాల్సిందే!!! అప్పుడే సనాతన ధర్మాన్ని హేతుబద్ధంగా విమర్శించడానికి అర్హులు. అజ్ఞానం, మిడిమిడి జ్ఞానం పనికిరాదు.

ఏదేమైనా ధర్మం సనాతమైనా, అదునాతనమైనా, అర్థమైతే అది ధర్మమే!